Το παρακάτω κείμενο αποτελεί τη 17η ενότητα του κειμένου «Marx in his Limits» του Αλτουσέρ απ’ την ανθολογία κειμένων του Philosophy of the Encounter: Later Writings, 1978-1987, εκδόσεις Verso, 2006. Πριν απ’ το παρακάτω κείμενο μπορεί κανείς να διαβάσει κάποιες απ’ τις προηγούμενες ενότητες του κειμένου αναφορικά με το κράτος ως μήχανη, σε μετάφραση του περιοδικού Θέσεις.

Αν λάβουμε όμως την έννοια της αναπαραγωγής στα σοβαρά· αν λάβουμε στα σοβαρά την προϋπόθεση που «ακόμη κι ένα παιδί θα καταλάβαινε» (Μαρξ) – ονομαστικά, ότι κάθε «κοινωνία», για να μπορέσει να υπάρχει, πρέπει ν’ αναπαράγει τους όρους της παραγωγής της, ότι κάθε ταξική κοινωνία πρέπει να διαιωνίζει τη σχέση εκμετάλλευσης και παραγωγής που τη συντηρεί· αν συμπεράνουμε απ’ αυτό ότι το κράτος παίζει, σ’ αυτή την αναπαραγωγή, έναν «ειδικό» ρόλο, δεδομένου ότι είναι «διαχωρισμένο» απ’ τη ταξική πάλη ώστε να μπορεί να παρεμβαίνει αξιόπιστα για χάρη της κυρίαρχης τάξης (ένας αξιόπιστος υπηρέτης πρέπει ν’ αποτελείται από ένα ειδικό υλικό και να έχει μια ειδική νοοτροπία)· αν, τελικά, το κράτος μπορεί να παίξει έναν ρόλο μόνο ως μια μηχανή, τότε δεν πλησιάζουμε το τέλος των εργασιών μας.

Ο προσεκτικός αναγνώστης σίγουρα θα έχει παρατηρήσει ένα περίεργο είδος «παιχνιδιού» στις ερμηνείες μας.

Ακόμη κι αν παραδεχτούμε την αρχή του μετασχηματισμού της ενέργειας που διασφαλίζει το κράτος-μηχανή, η οποία -αναπαράγοντας το αποτέλεσμα της ταξικής πάλης- μετασχηματίζει το πλεόνασμα Ισχύος της κυρίαρχης τάξης σε καθαρή νομική εξουσία (με τις τάξεις να έχουν εξορκιστεί μακρυά κατ’ αυτή την μετουσίωση), παραμένει το γεγονός ότι αντιμετωπίζουμε μια κατάσταση που είναι δύσκολο να συλλογιστούμε.

Αν το κράτος-μηχανή υπηρετεί τον μετασχηματισμό της ταξικής Ισχύος ή Βίας σε Εξουσία, και τον μετασχηματισμό αυτής της Εξουσίας σε δίκαιο, νόμους και νόρμες, θα φαινόταν ότι υπάρχει ένα πριν κι ένα μετά, με την εξής σειρά: πριν, υπήρχε η Ισχύς που αποτελεί ένα πλεόνασμα της Ισχύος μιας κυρίαρχης τάξης επί των κυριαρχούμενων τάξεων· η Ισχύς αυτή εισέρχεται σ’ ένα κράτος-μηχανή ή την εξουσία-μηχανή όχι ως ένα πλεόνασμα ισχύος, μα ως καθαρή Ισχύς· μετά, στην άλλη άκρη της μηχανής, η Ισχύς αυτή αναδύεται με την μορφή της Εξουσίας και των δικαιικών, νομικών και κανονιστικών μορφών της (με τον ίδιο τρόπο που ένα γουρούνι βγαίνει απ’ την άλλη άκρη μιας μηχανής του κιμά ως κιμάς και λουκάνικα). Όμως, τα πράγματα δεν συμβαίνουν ακριβώς έτσι, εκτός κι αν επιστρέψουμε πίσω στην καταγωγή του κράτους (που είναι δύσκολο να την εντοπίσουμε), όπως προσπάθησε να κάνει ο Ένγκελς στο διάσημο βιβλίο του (χωρίς όμως να εξετάσει λεπτομερώς αυτή την μηχανή). Όσον αφορά εμάς, όχι μόνο δεν βρισκόμαστε σε θέση να επιχειρηματολογήσουμε για την καταγωγή του κράτους· η καταγωγή του, ακόμη κι αν μπορούσε να εντοπιστεί, θα μας ήταν απολύτως άχρηστη. Επειδή οι λειτουργίες του κράτους σήμερα δεν έχουν να κάνουν τίποτα με την καταγωγή του· έχουν να κάνουν με τις μορφές της αναπαραγωγής τόσο της ταξικής κοινωνίας όσο και της ίδιας της κρατικής μηχανής.

Για να το θέσουμε διαφορετικά: η Ισχύς που εισέρχεται στους μηχανισμούς του κράτους-μηχανής ώστε ν’ αναδυθεί απ’ την άλλη άκρη ως Εξουσία (δίκαιο, πολιτική νομοθεσία, ιδεολογικές νόρμες) δεν εισέρχεται σαν καθαρή Ισχύς, ακριβώς επειδή ο κόσμος απ’ τον οποίο προέρχεται υπόκειται ήδη στην εξουσία του κράτους, συνεπώς στην εξουσία του δικαίου, των νόμων και των νορμών. Θα μπορούσαμε να το περιμένουμε αυτό καθώς, προσπαθώντας να κατανοήσουμε τη ταξική κυριαρχία η οποία απαιτεί ένα κράτος για την υπεράσπιση και διαιώνισή της, επικαλεστήκαμε «το σύνολο των μορφών της ταξικής κυριαρχίας, στην παραγωγή, την πολιτική και την ιδεολογία». Όμως, η ύπαρξη του συνόλου αυτών των μορφών προϋποθέτει την ύπαρξη του κράτους, του δικαίου, των πολιτικών και άλλων νόμων, και των ιδεολογικών νορμών. Συνεπώς, δεν μπορούμε να διαφύγουμε από τον κύκλο του κράτους, ο οποίος όμως δεν είναι φαύλος κύκλος, επειδή απλώς αντανακλά το γεγονός ότι η αναπαραγωγή των υλικών και κοινωνικών όρων περιλαμβάνει το κράτος καθώς και τις μορφές του, και συνεπάγεται την αναπαραγωγή του κράτους και των μορφών του, ενώ παράλληλα το κράτος κι οι μορφές του συνεισφέρουν, μα μ’ έναν «ειδικό» τρόπο, στη διασφάλιση της αναπαραγωγής της υπάρχουσας ταξικής κοινωνίας. Η «ειδική λειτουργία» της αναπαραγωγής του κράτους είναι η αναπαραγωγή των «ειδικών» μορφών (των μορφών του κράτους) που απαιτούνται για τον έλεγχο των ταξικών συγκρούσεων που είναι, οριακά, ικανές να καταστρέψουν το υπάρχον καθεστώς εκμετάλλευσης. Ο Γκράμσι χλεύαζε τη διατύπωση του Μάντσεστερ που έβλεπε το κράτος ως «νυχτοφύλακα», και είχε δίκιο: ακόμη κι όταν ο καπιταλισμός του Μάντσεστερ βρισκόταν στο ζενίθ του, ήταν ανόητη η σύλληψη του κράτους ως να φυλά την κοινωνία μόνο το βράδυ, όταν όλοι κοιμούνται. Το κράτος είναι πράγματι φύλακας, η βάρδιά του όμως είναι διαρκής, φυλάει σκοπιά και το βράδυ και την ημέρα, και φροντίζει, σύμφωνα με τον ευφημισμό του Ένγκελς, να μην «καταστραφεί» η «κοινωνία» ως αποτέλεσμα της πάλης των ανταγωνιστικών της τάξεων. Αντ’ αυτού, θα έλεγα ότι το κράτος φροντίζει ότι η ταξική πάλη -δηλαδή, η εκμετάλλευση- δεν καταργείται, μα, αντ’ αυτού, διατηρείται, συντηρείται κι ενισχύεται, προς όφελος, φυσικά, της κυρίαρχης τάξης· συνεπώς, το κράτος φροντίζει να διατηρούνται και να ενισχύονται οι όροι αυτής της εκμετάλλευσης. Γι’ αυτό, «έχει επίσης τον νου του» για εκρήξεις, οι οποίες είναι πάντα πιθανές, όπως το 1848 και το 1871 -όπου το αποτέλεσμα ήταν λουτρά αίματος- ή τον Μάιο του 1968, όπου το αποτέλεσμα ήταν δακρυγόνα και βίαιες αναμετρήσεις στους δρόμους.

Ο Λένιν είχε χίλιες φορές δίκιο να τονίσει, στη διάλεξή του για το κράτος στο πανεπιστήμιο του Σβερντλόφ, ότι το κράτος είναι «περίπλοκο», ακραία περίπλοκο, και να προσθέσει ότι η ταξική πάλη αποτελεί την αιτία της πολυπλοκότητάς του. Ήταν όμως λάθος του να υποβαθμίσει τη ταξική πάλη σε ορισμένες απ’ τις ιδεολογικές επιδράσεις της: πάνω απ’ όλα, στους αστούς ιδεολόγους που «συγχέουν και περιπλέκουν τα πάντα» – δηλαδή, που το κάνουν αυτό συνειδητά και σκόπιμα, ώστε οι λαϊκές μάζες να παρεννοήσουν το κράτος και να προσδώσουν αξιοπιστία στις «αυταπόδεικτες αλήθειες», σ’ αυτά που ο Πλάτωνας, στην εποχή του, αποκαλούσε Ευγενή Ψεύδη αναγκαία για την άσκηση της κρατικής εξουσίας. Αυτό παραείναι απλουστευμένο· η κρίση [judgement] αυτή αποδεικνύει ότι ο Λένιν, ακολουθώντας την παράδοση των ιδρυτών του μαρξισμού, υπερεκτίμησε τις δυνάμεις της συνειδητής ιδεολογίας των ταξικών του αντιπάλων. Η αλήθεια είναι ότι οι αστοί ιδεολόγοι ψεύδονται με τόση ευκολία, και παγιδεύουν τις λαϊκές μάζες στα Ευγενή τους Ψεύδη με τόση ευκολία, μόνο επειδή «το ψέμα πηγαίνει από μόνο του», επειδή η πραγματικότητα του διαχωρισμού του κράτους, του ειδικού χαρακτήρα του κράτου-μηχανής κι οι ανησυχητικά απλές μορφές αναπαραγωγής του κράτους στη βάση των δικών του επιδράσεων, συγκροτούν ένα σύστημα με παραδόξως σύνθετους μηχανισμούς. Σε κάθε στιγμή, το σύστημα αυτό αντικειμενικά αποκρύπτει τις λειτουργίες του πίσω απ’ τον μηχανισμό του, τον μηχανισμό του πίσω απ’ τις λειτουργίες του, την αναπαραγωγή του πίσω απ’ τις παρεμβάσεις του, κλπ.

Αν μου επιτρέπεται να χρεώσω στον όρο «κύκλο» το βάρος όλων όσων μόλις είπα, πρόκειται τότε για «τον κύκλο της αναπαραγωγής του κράτους μέσα απ’ τις λειτουργίες του ως ένα όργανο για την αναπαραγωγή των όρων της παραγωγής, συνεπώς της εκμετάλλευσης, συνεπώς των όρων της ύπαρξης της κυριαρχίας της εκμεταλλεύτριας τάξης» ο οποίος συγκροτεί, καθεαυτός και διεαυτός, την ανώτατη αντικειμενική μυστικοποίηση. Οι αστοί ιδεολόγοι, τις απάτες των οποίων μας θυμίζει ο Λένιν, απλώς επεκτείνουν τ’ αποτελέσματα της ανώτατης μυστικοποίησης στις κλασσικές απολογίες των γραπτών και των φυλλαδίων τους. Παρόλα αυτά, δεν έχουν μια σαφή κατανόηση των πραγμάτων· τους αποδίδουμε υπερβολικά μεγάλη αξία αν νομίζουμε ότι κατέχουν μια αλήθεια την οποία παραχαράσσουν για ταξικούς λόγους. Πρέπει οπότε να πούμε -σ’ αντίθεση με τον Λένιν- ότι αν το ζήτημα του κράτους είναι πράγματι τρομακτικά περίπλοκο, τα «εύσημα» γι’ αυτό δεν πρέπει, στη τελική, ν’ αποδωθούν στις πλαστογραφήσεις των αστών ιδεολόγων, μα στη σύνθετη φύση του μηχανισμού ο οποίος αναπαράγει το κράτος-μηχανή ως μια «διαχωρισμένη, ειδική μηχανή» στην ταξική κοινωνία.