Το παρακάτω κείμενο του Michael Lebowitz γράφτηκε το 2008 για το ιρανικό αριστερό περιοδικό Bidar και χρησιμοποιήθηκε κι ως πρόλογος για την ιρανική μετάφραση του βιβλίου του Beyond Capital: Marx’s Political Economy of the Working Class. Αργότερα δημοσιεύτηκε στο αμερικάνικο σοσιαλιστικό περιοδικό Monthly Review, Δεκέμβριος 2012, και στο βιβλίο του The Socialist Imperative: From Gotha to Now, απ’ όπου και το μεταφράσαμε.

Τι κάνει την εργατική τάξη ένα επαναστατικό υποκείμενο; Όχι ο εγελιανός μυστικισμός – πως είναι η καθολική τάξη ή η χυδαία αντιγραφή του Απόλυτου Πνεύματος. Ούτε η εργατική τάξη αποτελεί ένα επαναστατικό υποκείμενο λόγω της φυσικής της θέσης – το ότι είναι στρατηγικά τοποθετημένη ώστε να δύναται να σταματήσει τους τροχούς της βιομηχανίας.

Από τις πιο μεγαλοπρεπείς έως τις πιο χυδαίες αυτές εξηγήσεις, δεν πρέπει να μας εκπλήσσει που δεν πείθουν παρά ελάχιστους. Φυσικά, υπάρχουν μερικοί που είχαν καλύτερες εξηγήσεις για τον λόγο που η εργατική τάξη ήταν επαναστατική, μα σήμερα λένε ότι η εποχή της εργατικής τάξης έχει πια περάσει. Μια φορά κι ένα καιρό, το κεφάλαιο συγκέντρωνε εργάτες, τους επέτρεπε να συνευρεθούν για να οργανωθούν και ν’ αγωνιστούν[1]· σήμερα όμως, το κεφάλαιο έχει αποσυγκεντροποιήσει τους εργάτες και τους έστρεψε τον έναν ενάντια στον άλλον με τέτοιο τρόπο που τους αποτρέπει απ’ το ν’ αγωνιστούν από κοινού. Μια φορά κι έναν καιρό, η εργατική τάξη δεν είχε να χάσει τίποτα άλλο εκτός απ’ τις αλυσίδες της· σήμερα όμως, έχει αφομοιωθεί εντός του καπιταλισμού, αποτελεί έναν αιχμάλωτο του καταναλωτισμού, και τα αντικείμενα της κατανάλωσής της την κατέχουν και την καταναλώνουν.

Όσοι συμπεραίνουν ότι η εργατική τάξη δεν αποτελεί ένα επαναστατικό υποκείμενο επειδή ο καπιταλισμός έχει αλλάξει την εργατική τάξη, αποκαλύπτουν ότι δεν καταλαβαίνουν τα βασικά του μαρξισμού. Η εργατική τάξη κάνει τον εαυτό της ένα επαναστατικό υποκείμενο διαμέσου των αγώνων της – μετασχηματίζει τον εαυτό της. Αυτή υπήρξε πάντοτε η θέση του Μαρξ – η έννοια του Μαρξ για την «επαναστατική πρακτική», η οποία αποτελεί ταυτόχρονα αλλαγή των συνθηκών και αλλαγή της ίδιας της τάξης. Η εργατική τάξη αλλάζει τον εαυτό της μέσω των αγώνων της. Καθιστά τον εαυτό της κατάλληλη στο να δημιουργήσει τον καινούριο κόσμο.

Γιατί αγωνίζονται οι εργάτες; Στη βάση όλων των αγώνων των εργατών βρίσκεται εκείνο που ο Μαρξ αποκάλεσε «ανάγκη των ίδιων των εργατών για ανάπτυξη». Γνωρίζουμε ότι ο Μαρξ κατανοούσε ότι οι μισθολογικοί αγώνες καθεαυτοί ήταν ανεπαρκείς. Αλλά αναγνώριζε ότι το να μην εμπλέκονται σ’ αυτούς, θ’ άφηνε τους εργάτες «απαθείς, ηλίθιους, περισσότερο ή λιγότερο καλοταϊσμένα όργανα παραγωγής». Με την απουσία αγώνων, ο Μαρξ ισχυρίστηκε ότι οι εργάτες θα ήταν «μια συντετριμμένη, χαζή, ταλαιπωρημένη και χωρίς αντιστάσεις μάζα». Οι αγώνες αποτελούν μια διαδικασία παραγωγής: παράγουν ένα διαφορετικό είδος εργάτριας, μιας εργάτρια που παράγει τον εαυτό της ως κάποια που η ικανότητα της οποίας έχει αναπτυχθεί, που η αυτοπεποίθησή της αναπτύσσεται,  που διευρύνεται η ικαντότητά της να οργανώνεται και να ενώνεται. Επιπλέον, δεν θα έπρεπε να νομίζουμε πως αυτό περιορίζεται στους μισθολογικούς αγώνες. Κάθε μάχη στην οποία οι άνθρωποι αυτοεπιβεβαιώνονται, κάθε αγώνας για να πραγματώσουν τις ίδιες τους τις προοπτικές και την ανάγκη τους για την ανάπτυξη του εαυτού τους, οικοδομεί τις ικανότητες των δρώντων ατόμων.

Και οι αγώνες αυτοί μας φέρνουν ενάντια στο κεφάλαιο. Γιατί; Επειδή το κεφάλαιο αποτελεί το εμπόδιο το οποίο στέκεται μεταξύ ημών και της ίδιας μας της ανάπτυξης. Είναι έτσι επειδή το κεφάλαιο έχει συλλάβει τους καρπούς του συνόλου του πολιτισμού· είναι ο ιδιοκτήτης όλων των προϊόντων του κοινωνικού νου και του κοινωνικού χεριού· και στρέφει τα προϊόντας μας και τα προϊόντα των εργατών εναντίον μας. Όλα αυτά για έναν και μόνο λόγο, που είναι το δικό του όφελος, το κέρδος. Αν είναι να ικανοποιήσουμε τις ανάγκες μας, αν είναι να σταθούμε ικανοί ν’ αναπτύξουμε τις προοπτικές μας, πρέπει ν’ αγωνιστούμε ενάντια στο κεφάλαιο και, κάνοντας αυτό, εμείς, οι εργαζόμενοι άνθρωποι, δημιουργούμε τους εαυτούς ως επαναστατικά υποκείμενα.

Όμως, ποιοι είμαστε εμείς; Τι είναι αυτή η εργατική τάξη που είναι το επαναστατικό υποκείμενο; Δεν θα βρείτε την απάντηση στο Κεφάλαιο. Το Κεφάλαιο του Μαρξ δεν έχει να κάνει με την εργατική τάξη, πέρα απ’ τον βαθμό στον οποίο η εργατική τάξη αποτελούσε ένα αντικείμενο. Εκείνο που εξηγεί το Κεφάλαιο είναι η φύση του κεφαλαίου, τον στόχο και τις δυναμικές του κεφαλαίου. Μας λέει για την εργατική τάξη μόνο στον βαθμό που το κεφάλαιο δρα εναντίον της. Και, αφού δεν παρουσιάζει την εργατική τάξη ως υποκείμενο, δεν εστιάζει επίσης στον τρόπο με τον οποίο το κεφάλαιο αγωνίζεται ενάντια σ’ αυτό το υποκείμενο. Συνεπώς, πρέπει να ψάξουμε αλλού στον Μαρξ για σχόλιά του αναφορικά με το πως η καπιταλιστική τάξη συντηρεί την εξουσία της διαιρώντας και διαχωρίζοντας τους εργάτες (στο παράδειγμα του Μαρξ, τους Ιρλανδούς και Άγγλους εργάτες). Επιπλέον, παρότι ο Μαρξ σχολίασε κατηγορηματικά ότι «η σύγχρονη δύναμη του κεφαλαίου κείτεται» στη δημιουργία νέων αναγκών για τους εργάτες, πουθενά δεν αναλύει περαιτέρω αυτό το ζήτημα.

Συνεπώς, οι απαντήσεις σ’ αυτό το κρίσιμο ζήτημα για τη φύση της σύγχρονης εργατικής τάξης δεν μπορούν να βρεθούν στο Κεφάλαιο. Πρέπει ν’ αναπτύξουμε μόνοι μας αυτές τις απαντήσεις. Ποιος «δεν είναι κεφάλαιο» σήμερα; Ποιος βρίσκεται διαχωρισμένος απ’ τα μέσα παραγωγής και πρέπει να προσεγγίσει το κεφάλαιο ως ικέτης για να μπορέσει να επιβιώσει; Σίγουρα, δεν είναι μόνο εκείνοι που πωλούν την εργασιακή τους δύναμη στο κεφάλαιο μα επίσης κι αυτοί που δεν μπορούν να πωλήσουν την εργασιακή τους δύναμη στο κεφάλαιο. Όχι μόνοι οι εκμεταλλευμένοι μα επίσης κι οι αποκλεισμένοι. Και σίγουρα, περιλαμβάνει εκείνους οι οποίοι, στα πλαίσια ενός μαζικού εφεδρικού στρατού ανέργων, εργάζονται εντός της σφαίρας της κυκλοφορίας του κεφαλαίου αλλά αναγκάζονται να φέρουν οι ίδιοι τα ρίσκα, δηλαδή, εκείνοι που αγωνίζονται να επιβιώσουν στην γκρίζα οικονομία[2]. Ίσως να μην ανταποκρίνονται στο στερεότυπο της εργατικής τάξης ως άντρες εργοστασιακοί εργάτες, μα αυτό το στερεότυπο ήταν πάντα λάθος.

Σίγουρα, χρειάζεται να ξεκινήσουμε αναγνωρίζονται την ετερογενή φύση της εργατικής τάξης. Όμως γνώριζε ο Μαρξ, οι διαφορές στο εσωτερικό της εργατικής τάξης καθιστούν το κεφάλαιο ικανό να συνεχίσει την κυριαρχία του. Όμως, όπως επίσης γνώριζε ο Μαρξ, στη διαδικασία της πάλης χτίζουμε ενότητα. Μπορούμε να χτίσουμε αυτή την ενότητα αναγνωρίζοντας σαν κοινό μας στόχο την ανάγκη για την ίδια μας την ανάπτυξη, και αναγνωρίζοντας ότι «η ελεύθερη ανάπτυξη του καθενός αποτελεί τον όρο για την ελεύθερη ανάπτυξη όλων». Το κεφάλαιο κερδίζει στην μάχη ιδεών πείθοντάς μας ότι δεν υπάρχει εναλλακτική, και όσοι απορρίπτουν την εργατική τάξη ως επαναστατικό υποκείμενο ενισχύουν αυτό το μήνυμα. Ωστόσο, μπορούμε να δώσουμε αυτή την μάχη ιδεών τονίζοντας το δικαίωμά μας για την ανάπτυξη του εαυτού μας. Όπως γνώριζαν ο Μαρξ κι ο Ένγκελς, για τους εργάτες «αυτή η επίκληση του δικαιώματός τους είναι μονάχα ένα μέσο να τους κάνει να διαμορφωθούν σαν “αυτοί”, σαν μια επαναστατική, ενωμένη μάζα»[3]. Έχουμε να κερδίσουμε έναν κόσμο ολόκληρο – τον κόσμο που χτίζουμε κάθε μέρα.

Σημειώσεις:
1. [Σ.τ.Μ.]: Εδώ, η φράση «τους επέτρεπε» έχει την έννοια πως η ίδια η συγκέντρωση των εργατών λόγω της συγκέντρωσης του κεφαλαίου αποτελούσε υλικό όρο που καθιστούσε εφικτή την από κοινού οργάνωση και πάλη των εργατών.
2. [Σ.τ.Μ.]: Αδήλωτη εργασία, αδήλωτοι μικροαυτοαπασχολούμενοι και μικροπωλητές, ρακοσυλλέκτες, κλπ, ακόμη και κάποιοι εργαζόμενοι στην μαύρη οικονομία.
3. Καρλ Μαρξ & Φρίντριχ Ένγκελς, Η Γερμανική Ιδεολογία, τόμος δεύτερος, εκδόσεις Gutenberg, 1989, σελ. 39. Βλέπε επίσης Michael Lebowitz, Beyond Capital: Marx’s Political Economy of the Working Class, κεφάλαιο «From Political Economy to Class Struggle», υποενότητα «Class struggle as production», εκδόσεις Palgrave Macmillan, 2003, σελ. 179-184.